اسپاستیسیتی (Spasticity)
این واژه در اصل افزایش تون غیرارادی و وابسته به سرعت (velocity-dependent) عضلات می باشد که باعث ایجاد یک مقاومت در حین انجام حرکت مفاصل می گردد. این بیماری یا نشانه، در اصل ثانویه به بیماری زمینه ای سیستم عصبی مرکزی (CNS) می باشد و معمولا در بیماریهایی همچون سکته مغزی (stroke)، تومور نخاعی یا مغزی (tumor)، ضربه مغزی (TBI)، MS (multiple sclerosis)، ALS (amyotrophic lateral sclerosis)، فلج مغزی (CP)، قطع یا آسیب نخاعی (SCI) و غیره بروز می کند.
این نشانه به علت برداشته شدن مهار مغزی یا نخاعی بروز می کند و بیماران معمولا از سفتی، احساس اسپاسم یا سنگینی، ضعف، لرزش و تکان یا درد در اندامها یا کندی حرکات شکایت دارند.
مثلا بیان می کنند که "قادر به حرکت دادن انگشتان مثل سابق نیستم" یا "کارهای ظریف غیرممکن شده است" البته در موارد شدید حرکت آرنج، شانه، مچ و انگشتان هم مختل می گردند یا راه رفتن، بالا رفتن یا پایین آمدن از پله، نشستن و بلند شدن همراه با سفتی و سختی می باشند. همچنین بیمار در رعایت بهداشت فردی نیز ممکن است با مشکلاتی روبرو شود.
توجه: معمولا این بیماران در معاینه، ضعف عضلانی نیز دارند ولی به علت سفتی عضلات چندان به چشم نمی آیند.
توجه: این بیماران معمولا دچار بدشکلی یا دفورمیتی مفاصل اندامها می شوند و اگر شدید و مزمن شوند و به موقع تحت درمان های توانبخشی قرار نگیرند معمولا دچار کنترکچر یا محدودیت حرکت و خشکی در مفاصل می شوند که باعث اختلال در فعالیت های روزمره و حتی نشستن یا ایستادن و عدم تعادل می گردند.
شکل یا pattern اسپاستیسیتی به شکل های مختلف زیر می تواند باشد:
یک اندام یا حتی قسمتی از یک اندام، اندامهای یک نیمه بدن، فقط اندامهای تحتانی یا هر چهار اندام
[aparat id="MLpTr"]
توضیح فیلم: بیمار سکته مغزی با اسپاستیسیتی در اندام فوقانی و تحتانی راست
تشخیص اسپاستیسیتی
بر اساس شرح حال و معاینه بالینی دقیق پزشک می باشد.
برای تعیین میزان و شدت آن از پرسشنامه ها و معاینات تخصصی استفاده و بر اساس آن پروتکل درمانی و میزان دوز داروها و درمان های غیردارویی تعیین می گردد.
درمان و توانبخشی
هدف از درمان اسپاستیسیتی
بهبود در انجام بهداشت فردی، تعادل، درمان زخم های فشاری، کاهش درد، بهبود جابجایی یا حرکت، پوشیدن یا درآوردن لباس ، اصلاح دفورمتی ها و کاهش اسپاسم و امکان استفاده از ارتز و اسپلینت
متخصص طب فیزیکی و توانبخشی با تجویز پروتکل جامع توانبخشی شامل داروی کنترل کننده اسپاستیسیتی، ارتوز و brace، گچ گیری مکرر، تزریق های تخصصی داخل عضلانی مثل بوتاکس (Botox)، دیسپورت (Dysport) یا زئومین (Xeomin)، همچنین تزریق فنول، بلوک عصب می تواند به بهبود شرایط، کیفیت زندگی و کارکرد بیمار کمک کند و میزان وابستگی او را به اطرافیان کاهش دهد.
باید توجه داشت بعد از کلیه موارد ذکر شده، بیمار باید بر اساس دستور پزشک متخصص توانبخشی توسط تیم توانبخشی اعم از کاردرمان و فیزیوتراپ تحت درمان قرار بگیرد. این بیماران مکررا باید تحت ویزیت متخصص طب فیزیکی و توانبخشی قرار بگیرند تا روند پیشرفت و پاسخ به درمان بررسی گردد و در صورت لزوم تغییراتی در پروتکل درمانی اعمال شود.
در بیمارانی که اسپاستیسیتی شدید و مقاوم به درمان دارند پمپ باکلوفن اینتراتکال (ITB)، قطع عصب و همچنین تحریک عمقی مغز (DBS) می توانند کمک کننده باشند.
توجه: در برخی بیماران با کوتاهی شدید تاندونی که به درمانهای غیرجراحی پاسخ نداده اند مشاوره ارتوپدی کمک کننده خواهد بود.
توجه: تزریق سم بوتولینیوم (BTX)، در کل به داروهای خوراکی ارجح هستند ولی معمولا همزمان استفاده می شوند. این داروهای تزریقی در درمان دیستونی یا تورتیکولی گردن، درد های موضعی مقاوم به درمان، ترمور یا لرزش های دست و همچنین زیبایی کاربرد دارند.
اصول مهم در تزریق BTX:
- رعایت چرخه سرما تا زمان تزریق، توسط داروخانه ها و بیمار
- رعایت اصول حساس در آماده سازی دارو برای تزریق
- انتخاب صحیح عضلات
- تعیین دوز لازم برای تزریق در هر عضله
- تکنیک صحیح تزریق
- شروع به موقع تمرینات توانبخشی
- استفاده ارتزها بعد از تزریق
- تزریق های دوره ای با نظر متخصص طب فیزیکی و توانبخشی
نکته: شاید "انتخاب صحیح عضلات" مهمترین، سخترین و تخصصی ترین قسمت درمان با تزریق بوتاکس باشد و پزشکان مجربی که معاینات دقیق تری انجام می دهند و درک بهتری از حرکات اندامها و نیازهای بیمار دارند موفق تر عمل می کنند.