پوکی استخوان یا استئوپروز
به کاهش توده استخوانی، ضعیف و سست شدن بافت استخوان گفته می‌شود. این حالت سرانجام به شکستن استخوان منتهی خواهد شد. نمای ریز استخوان مثل کندوی عسل می‌باشد که دارای تیغه‌هایی با فضاهای مشخص است. هنگامی که پوکی استخوان رخ می‌دهد فضای بین این تیغه ها بزرگتر شده و استخوان تو خالی می‌شود. بدین ترتیب استخوان‌ها نازک و شکننده شده، با کوچکترین ضربه و یا حتی خودبخود می‌شکنند.
توجه: نام دیگر این بیماری silent disease یا "بیماری خاموش" است. یعنی بر خلاف تصور اکثر مردم، این بیماری هیچ علامتی ندارد مگر زمانی که بیمار دچار شکستگی استخوان شود. بسیاری از بیماران بسیاری از علایم عضلانی و استخوانی خود از جمله درد و خستگی را مرتبط با کاهش تراکم استخوان خود می دانند که صحیح نیست و باید دلایل دیگری را برای آنها جستجو کرد.
توجه: در حال حاضر بیش از ۶ میلیون سالمند بالای ۶۰ سال در کشور ایران وجود دارد و پیش بینی می شود این تعداد به ۱۰ میلیون در ۲۰ سال آینده برسد، در نتیجه توجه به مقوله پوکی استخوان و کاهش عوارض ناشی از آن بسیار مهم خواهد بود.
توجه: تغییرات غیر طبیعی تراکم استخوان شامل "تراکم استخوان کاهش یافته" یا استئوپنی و "پوکی استخوان" یا استئوپروز می باشد. اگر به گزارش سنجش تراکم استخوان (BMD) خود توجه کنید قسمتی به نام SD را می بینید که اگر بین ۱- تا ۲٫۵- باشد استئوپنی و اگر بالاتر از ۲٫۵- یعنی مثلا ۳- باشد به معنای استئوپروز است.
این بیماری شایع‌ترین بیماری متابولیک استخوان بوده و اهمیت استئوپروز در شکستگی ناشی از آن است. بطوری که مرگ‌ومیر شکستگی های ناشی از پوکی استخوان بیش از مرگ و میر سرطان پستان گزارش شده است. با افزایش امید به زندگی، تعداد افراد سالخورده و درنتیجه شیوع استئوپروز رو به افزایش بوده و انتظار می رود شکستگی های حاصله در دهه‌های آتی افزایش یابد.
علل شایع استئوپروز شامل:
بیماریهای مادرزادی
مثل اختلالات ستون فقرات، نورولوژیک مثل میوپاتی و وردینگ هافمن و اختلالات هورمونی
بیماریهای اکتسابی
عمومی و منتشر
بعد از یائسگی (پست منوپوز)، سن بالا، ایدیوپاتیک (بدون علت مشخص)، بیماریهای هورمونی و غدد (مثل دیابت، کم کاری تیروئید و غیره)، مشکلات تغذیه ای (کمبود ویتامین د و ث، مصرف بیش از حد ویتامین د و آ، کمبود کلسیم، مصرف بی رویه الکل و قهوه)، زندگی کم یا بی تحرک، مصرف سیگار، بیماریهای لوله گوارش (سابقه جراحی مثبت) و بیماری کبدی، بیماری کلیه و ریه، بدخیمی ها (کانسر) و مصرف زیاد برخی داروها
توجه: کورتون (استروئید) فقط در صورتی باعث کاهش تراکم استخوان می شود که به صورت طولانی مدت (بیش از سه ماه) و به شکل خوراکی یا مصرف دوز خیلی خیلی بالا و وریدی (پالس کورتون) مصرف گردد نه تزریقات داخل مفصلی یا عضلانی با دفعات کم و دوز پایین.
موضعی
اندام گچ گیری شده به مدت طولانی، التهاب مفصلی (آرتریت) مدت طولانی و فلج اندامها به علت سکته مغزی، درگیری اعصاب محیطی، قطع نخاع و علل دیگر.
تشخیص
بر اساس شرح حال، معاینه بالینی و تست سنجش تراکم استخوان (BMD) است.
پیشگیری
پیشگیری اولیه بر اساس تغذیه و ورزش می باشد
پیشگیری ثانویه (درمان) بیشتر شامل تجویز دارو و مراقبت از آسیب های احتمالی است مثل کاهش خطر افتادن و کاهش احتمال شکستگی ها مثل استفاده از ارتوز ها و وسایل کمکی می باشد.
در موارد استئوپنی: معمولا مکمل های کلسیم و ویتامین D در کنار برنامه های ورزشی ترکیبی (هوازی و بی هوازی) و در برخی موارد استفاده از WKO توصیه می شود.
در موارد استئوپروز: علاوه بر مکمل ها، درمان های دارویی مثل آلندرونات و غیره در کنار ورزش تخصصی و محتاطانه با نظارت دقیق پزشک متخصص و برنامه های توانبخشی کاهش احتمال افتادن (fall prevention program) و شکستگی (شکل زیر)، آموزش طرز صحیح افتادن، ارزیابی تعادل و وضعیت راه رفتن و بعضا تجویز عصا و دیگر وسایل کمکی.
Hip protector
پیشگیری ثالثیه مربوط به فاز توانبخشی است و معمولا در مواردی که شکستگی اتفاق افتاده است مطرح می باشد.
اهداف توانبخشی بعد از شکستگی (Post-op Rehabilitation Goals):
کاهش درد، بهبود یا حفظ تراکم استخوانی، قدرت عضلانی و انعطاف پذیری فرد، فراهم کردن شرایط برای شروع ورزش و تمرینات توانبخشی، کاهش احتمال افتادن و شکستگی مجدد و نهایتا کاهش میزان وابستگی فرد به دیگران.
نکته: تخصص طب فیزیکی و توانبخشی نقش بسیار مهمی در هر سه مورد بالا یعنی پیشگیری، درمان و توانبخشی بیماران استئوپروتیک بازی می کند و ضمن افزایش تراکم استخوان باید بتواند کیفیت زندگی را نیز بهبود ببخشد.
توجه: ورزش درمانی اساس توانبخشی در استئوپروز است.
توجه: برنامه ورزشی در رابطه با استئوپروز شامل مراحل "قبل از بروز استئوپروز"، "بعد از بروز استئوپروز" و همچنین "بعد از بروز شکستگی" می شود، در نتیجه این برنامه باید توسط متخصصین "طب فیزیکی و توانبخشی" تنظیم شود تا احیانا دچار عوارض ناشی از ورزش ناصحیح نشوید.
ورزش های بیماران در حالت کلی باید شامل تمرینات تقویتی (strengthening)، تعادلی (balance) و پیاده روی باشد.
توجه: نکته مهم در بیماران استئوپروتیک، انجام ورزشهایی که با خم کردن ستون فقرات به جلو همراه هستند (مثل دراز نشست) ممنوع می باشند.
توجه: در مطالعات مختلف نشان داده شده است که مراقبت از کودک مثل بغل کردن باعث افزایش تراکم استخوان ستون فقرات می گردد.
توجه: شنا و ورزش های آبی نقش کمتری نسبت به ورزش های در خشکی در استخوان سازی و افزایش تراکم استخوان دارند.