معرفی رشته طب فیزیکی و توانبخشی
طب فیزیکی و توانبخشی یک رشتهٔ پزشکی تخصصی بالینی است که در اصل از ترکیب دو رشته طب فیزیکی (physical medicine) و توانبخشی (rehabilitation) تشکیل شده است و حیطه های عملکرد این رشته در سه موضوع تعریف می شود:
- حیطه تشخیصی شامل معاینه فیزیکی دقیق، استفاده از روشهای الکترودیاگنوز (نوار عصب و عضله) محیطی و مرکزی شامل EMG ،NCS، انواع EVOKED POTENTIONIALS، تزریق های تشخیصی و بهره گیری از کلیه امکانات آزمایشگاهی و تصویربرداری می باشد.
- معاینه فیزیکی (Ph/Ex): تخصص طب فیزیکی و توانبخشی، اهمیت فوق العاده ای برای شرح حال و معاینه بیمار قایل است چرا که بررسی های آزمایشگاهی و رادیولوژیک فقط به تشخیص "کمک میکنند" و تا وقتی با علایم بالینی منطبق نشوند ارزشی ندارند و حتی ممکن است گمراه کننده باشند. به عنوان مثال در بسیاری از افراد سالم، بیرون زدگی خفیف دیسک گردن یا کمر مشاهده میشود که احتیاجی به درمان ندارد, حال اگر فردی از این گروه به علتی دیگر دچار کمر درد شود، در صورت عدم توجه کافی ممکن است فکرکنیم که بیرون زدگی دیسک عامل کمر درد وی و وقتی تشخیص اشتباه بود، درمان هم اشتباه انجام خواهد شد. از سوی دیگر، برخی بیماریها فقط با معاینه تشخیص داده میشوند (مثلاً بیماری درد میوفاسیال) و نتایج تستهای آزمایشگاهی منفی است. این رشته بیشترین اهمیت را به معاینه بیماران می دهد. معاینه تخصصی طب فیزیکی و توانبخشی فقط برای یافتن علایم و تشخیص بیماری نیست؛ در این معاینات بایستی علت و وسعت ناتوانی بیمار، میزان توانمندی موجود و توانائیهای در دسترس برای ارتقاء کارآیی و نهایتا خودکفایی بیمار معلوم گردند و به همین جهت ویزیت های طب فیزیکی و توانبخشی حداقل نیم ساعت بطول می انجامد.
- بررسی های الکترودیاگنوستیک (نوار عصب و عضله): یک روش تشخیصی اختصاصی (specific) است، به این معنی که مثبت کاذب آن بسیار کم است (برعکس MRI که یک تست حساس با منفی کاذب کم می باشد) و درنتیجه در تشخیص بیماری ها و علل آن و در ادامه درمان اختلالات عصبی، عضلانی و اسکلتی اهمیت زیادی دارد. به عنوان مثال گزگز و مور مور دست ها میتواند به علت درگیری عصبی به نام عصب مدیان در ناحیه مچ دست باشد یا از فشار روی اعصاب گردنی ناشی شود یا به علت اختلال اعصاب محیطی کل بدن باشد. میتوان باانجام نوار عصب و عضله، این اختلالات را از یکدیگر افتراق داد و درمان مناسب را آغاز کرد.
- حیطه درمانی شامل انواع اقدامات درمانی غیرجراحی بیماریهای عصبی-عضلانی، روماتیسمی-مفصلی و اسکلتی-استخوانی ستون فقرات و اندامها اعم از دارو درمانی، تجویز ورزش درمانی تخصصی، ارتز، پروتز و اصلاح شیوه زندگی، طب سوزنی تخصصی به دو روش مدرن (غربی) و سنتی (چینی)، مانیپولاسیون (انجام مانورهای تخصصی با استفاده از حرکات دست)، انواع تزریقهای تخصصی داخل مفصلی-بافتی و ستون فقزات، بلوک عصبی، بیوفیدبک، تیپینگ (taping) و استفاده از مدالیته های مختلف می باشد.
- به زبان ساده تر بخش "تخصص طب فیزیکی" این رشته، در اصل "تخصص غیرجراحی ارتوپدی" است مانند تفاوت تخصص های "قلب و جراحی قلب"، "داخلی و جراحی عمومی" و یا "مغز و اعصاب و جراحی مغز و اعصاب".
- حیطه توانبخشی به نوعی زیرمجموعه حیطه درمانی است یا بالعکس و می تواند بصورت سرپایی (outpatient)، بستری بیماران (inpatient) و یا مشاوره توانبخشی بیماران بستری، شامل تجویز پروتکل های درمانی توانبخشی باشد، همچنین یک فیزیاتریست وظیفه هدایت و رهبری گروه های زیرمجموعه توانبخشی یعنی "تیم توانبخشی" را دارد تا علاوه بر برقراری روابط کاری صحیح بین گروهی، با تغییرات لازم در مسیر درمانی توانبخشی، "به حداکثر رساندن ظرفیت های عملکردی (functional)، حفظ یا افزایش "تحرک و عملکرد بدون وابستگی، جلوگیری و پیشگیری از بدشکلی های فیزیکی (دفورمیتی ها) و در نهایت فراهم آوردن حداکثر بهره مندی اجتماعی (community access) و تأمین میزان قابل قبول کیفیت زندگی (quality of life) برای بیماران ناتوان" فراهم گردد. توانبخشی می تواند در یک فرد سالم ولی نه کاملا فعال تا افراد مبتلا به بیماریهای مختلف شدید و به خصوص مزمن، بیماریهای عصبی و اسکلتی-عضلانی همچنین بیماریهای قلبی-عروقی و ریوی مطرح باشد. توانبخشی علمی است که جهت افزایش عرض و پهنای زندگی (کیفیت) در دنیای مدرن و بخصوص در کشورهای پیشرفته فوق العاده مورد توجه است و به سرعت در حال پیشرفت می باشد.
تاریخچه طب فیزیکی و توانبخشی (PM&R) در جهان و ایران
توجه روز افزون به این نوع درمان و گسترش اطلاعات علمی در این زمینه باعث شد تا دکتر فرانک کروزن در سال ۱۹۳۶ دوره تخصصی سه ساله این رشته را در مایو کلینیک بنیاد نهاد. در ۱۹۳۸ دکتر کولتر و کروزن آکادمی طب فیزیکی و توانبخشی را بنیاد نهادند. دکتر کروزن نام فیزیاتریست“Physiatrist” را که از لغت یونانی physikos به معنای «فیزیک» و iatreia به معنای «هنر درمان» گرفته شده است بر روی متخصصین این رشته نهاد و اولین کتاب طب فیزیکی و توانبخشی را در سال ۱۹۴۱ نوشت. دکتر کروزن بعنوان پدر طب فیزیکی و توانبخشی معرفی میشود. از سال ۱۹۴۷ (حدود ۷۰ سال پیش) بورد تخصصی رشته طب فیزیکی و توانبخشی در آمریکا تصویب شود. در حال حاضر طب فیزیکی و توانبخشی شامل سه بخش طب توانبخشی، طب فیزیکی و الکترودیاگنوز (نوار عصب و عضله) می باشد.
از نظر درمانی با آشنا شدن جامعه با طب فیزیکی و توانبخشی، مراکز متعددی در سرتاسر آمریکا شروع به کار نمود و از دهه ۱۹۶۰ تحقیقات طب توانبخشی در مرکز توجه قرار گرفت و با گسترش دانش، بتدریج فلوشیپهای متعددی (بیش از ۱۰ مورد) دراین رشته تشکیل شد که شامل توانبخشی قلبی و ریوی، بیماریهای نوروماسکولار (عصبی-عضلانی)، نوروفیزیولوژی بالینی، طب ورزش sports (با هدف ارتقاء سلامت در ورزشکاران)، الکترومیوگرافی (نوارعصب و عضله)، آسیب و ترومای مغزی (TBI) ، آسیب نخاع (SCI)، سکته مغزی (stroke rehab)، تحقیقات توانبخشی، توانبخشی بیماریهای اعصاب، درمانهای تهاجمی و ستون فقرات (interventions)، طب درد (pain management) و طب توانبخشی اطفال می باشند. این فلوشیپها در حال حاضر در قاره اروپا، کشور آمریکا و استرالیا تدریس می شوند.
تاریخچه طب فیزیکی و توانبخشی در ایران
در ایران با تغییر رویکرد سیستم بهداشتی کشور در سالهای ۱۳۴۰ شمسی (حدود ۵۵ سال پیش) دولت وقت تصمیم به احیای توانبخشی گرفت. در اوایل همین دهه، ورود آکادمیک این رشته با سرپرستی آقای دکتر منوچهر نواب متخصص طب فیزیکی و توانبخشی و وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شد و آموزش دانشجویان رشته های مختلف توانبخشی آغاز گردید. قدیمی ترین مراکز طب فیزیکی و توانبخشی کشور در تهران توسط آقای دکتر قدرت اله و همچنین در دهه ۴۰ با اعزام بورسیه های مختلفی، در ایران راه اندازی شد. اولین بیمارستان تخصصی توانبخشی در ایران به نام "شفا یحیائیان" نیز تاسیس شد که بعدها به علت غیرفعال شدن توانبخشی در ایران پس از انقلاب، به سانتر ارتوپدی تبدیل شد. با شروع جنگ تحمیلی و نیاز شدید جامعه به خدمات تخصصی طب فیزیکی و توانبخشی اولین دوره تخصصی طب فیزیکی و توانبخشی در سال ۱۳۶۱ (۳۳ سال پیش) راه اندازی گردید و شروع به پذیرش دستیار نمود. در حال حاضر این رشته، در بسیاری از دانشگاههای علوم پزشکی مهم کشور (تهران، شهید بهشتی، ایران، شیراز، تبریز، اصفهان و ارتش) تدریس می گردد و در حال حاضر حدود ۶۰۰ فیزیاتریست (با احتساب رزیدنتها) در ایران مشغول به فعالیت هستند.
- [لازم بذکر است که این رشته در حال حاضر جزو رشته های تخصصی لوکس و پرطرفدار در بین پزشکان بحساب می آید و قبولی آن در آزمون دستیاری (تخصص)، مستلزم نمره بالا و رتبه عالی می باشد.]
توجه: ماموریت اصلی "متخصص طب فیزیکی و توانبخشی" (فیزیاتریست ها) شاید به بهترین شکل بوسیله نوشته ای از نویسنده و شاعر بزرگ آمریکایی آقای ویلیام آرتور وارد، خلاصه شود:
"دوست واقعی فردی است که نقاط ضعف تو را می داند، اما به تو نقاط قوتتان را نشان می دهد، ترس های تو را درک می کند، ولی ایمانت را تقویت می کند، نگرانی های تو را می بیند، اما روح و روانت را رها و آزاد می کند. ناتوانایی هایت را تشخیص می دهد، ولی بر توانایی های ممکن تو تاکید می کند". متخصص طب فیزیکی و توانبخشی همیشه برای رسیدن به این هدف تلاش می کند.
(Ref: http://journalofethics.ama-assn.org/2015/06/mhst1-1506.html)
منبع: کوریکولوم وزارت بهداشت و درمان، کتب دلیزا و برادوم