اسکولیوز (Scoliosis) یا انحراف ستون فقرات
اسکولیوز به معنای انحراف جانبی و غیرطبیعی ستون مهره است به طوری که اگر ستون فقرات را از جلو یا پشت نگاه کنیم به صورت یک خط صاف عمودی دیده نمی شود و حالت قوسی شکل می گیرد. اغلب به زاویه کاب (Cobb angle) بیشتر یا مساوی ۱۰ درجه اطلاق می شود. در صورت پیشرفت سریع، این مشکل می تواند باعث عدم تقارن و دفرمیتی (بدشکلی) تنه، شانه ها، لگن و حتی پاها شود و در ادامه مسبب بروز درد و آرتروز، اختلالات بیومکانیک و قلبی-ریوی گردد.
اسکولیوز انواع مختلفی دارد که عبارتند از : ایدیوپاتیک (infantile، juvenile و adolescent)، مادرزادی و بیماریهای عصبی-عضلانی. هر یک از این موارد علل، درمان و پیش آگهی متفاوتی دارند. شایعترین نوع آنها، ایدیوپاتیک (بدون علت شناخته شده) است. نوع کودکان با سن کم (infantile) از زمان بعد از تولد تا ۳ سالگی است، نوع کودکان بزرگتر (juvenile) که از ۴ سالگی تا شروع بلوغ و دوره نوجوانی (adolescent) هم از زمان بلوغ تقریبا ۱۰ سالگی تا بسته شدن صفحه رشد استخوانی به حساب می آیند. برای تشخیص نوع ایدیوپاتیک لازم است تا کلیه بیماریها از جمله بدشکلی های مهره ای، تومورها و علل نورولوژیک دیگر رد شوند. اسکولیوز ایدیوپاتیک کم عارضه ترین نوع می باشد، چون معمولا پیشرونده نیستند و معمولا وقتی بیمار در کهنسالی دچار پوکی استخوان (استئوپروز) یا آرتروز و بیماری DISH می شود شاید دچار تغییراتی شوند.
مواردی که شانس پیشرفت را بیشتر می کنند: سن کمتر از ۱۲ سال، جنس مونث، دختران قبل از شروع قاعدگی، انحنای بیش از ۲۰ درجه از ابتدا، وجود انحنا در ناحیه توراسیک یا فقرات تنه یا انحنای “S” شکل و Risser grade 0 or 1 (تقسیم بندی بر اساس میزان چرخش لگن).
باید توجه داشت که فقط در موارد پیشرفته یا با احتمال پیشرفت (زاویه Cobb بالای ۲۰ تا ۲۵ و افزایش ۵ درجه نسبت به شش ماه قبل)، نیاز به مراجعه به متخصص طب فیزیکی و توانبخشی یا ارتوپد جهت بررسی و درمان وجود دارد.
کلیه بیماران اسکولیوتیک (> 10 درجه) باید حداقل هر شش ماه تا زمان بلوغ تحت معاینه بالینی و گرافی رادیولوژیک قرار بگیرند تا در صورت تغییرات ذکر شده، اقدام مقتضی انجام گردد. نوع juvenile در بین انواع ایدیوپاتیک، بیشتر با بیماریهای ریوی در ارتباط می باشد. چون احتمال افزایش انحنا در این دسته بیشتر است.
در انواع juvenile و adolescent معمولا در انحنای ۲۵ درجه و به بالا نیاز به درمان پیدا می کنند.
اثرات درمانی تغذیه، ورزش، تحریکات الکتریکی، مانیپولاسیون و کایروپرکتیک چندان تایید نشده اند ولی استفاده ارتوز یا بریس مناسب در کنار ورزش می تواند مفید باشد.
توجه: تاثیر منفی بارداری بر روی اسکولیوز و بالعکس تایید نشده است.
درمان جراحی
جراحی در مواردی که احتمال پیشرفت وجود دارد باید مدنظر باشد: افراد غیربالغ با صفحه رشد باز که انحنای بالای ۴۵ یا ۵۰ درجه یا افزایش بیش از ۱۰ درجه در سال دارند یا قادر به پوشیدن لباس به علت کجی بیش از حد نیستند و یا دچار اختلال تنفسی قابل توجه شده اند. معمولا برگشت به فعالیتهای ورزشی نه چندان سنگین بعد از ۶ ماه مجاز می باشد.
نوع مادرزادی از بدو تولد و به علت آنومالی (نقص مادرزادی) مهره ای در دوران جنینی به وجود می آید و معمولا با مشکلات دیگر ارگانهای بدن مثل کلیه در ارتباطند مانند اسپینا بیفیدا.
اسکولیوز نوروماسکولار (Neuromuscular)، معمولا در اطفال و نوجوانان پیشرفت قابل توجهی دارد و معمولا “S” می شود و با عوارض قلبی-ریوی همراه است ولی در بزرگسالان انحراف کمتر است و اغلب “C” می باشد. احتمال بروز اسکولیوز در بیماریهای عصبی عضلانی مثل دیستروفی های عضلانی، بیماریهای نخاعی و مغزی بسیار شایع است. در بیماران این گروه به سفتی و اسپاستیسیتی (spasticity) و شلی (flaccidity) عضلات باید توجه ویژه داشت چون می توانند باعث پیشرفت اسکولیوز شوند. همچنین دررفتگی مفصل هیپ، کانترکچر (خشکی مفصل)، عقب ماندگی ذهنی، اختلالات حسی و زخم بستر باید در بیماری شدید نوروماسکولار کودکان مورد توجه باشند. جراحی در این بیماران شاید به علت پاسخ نه چندان مناسب به بریس (ارتوز) یا درگیری ریوی محتملتر می باشد. ترجیحا جراحی بعد از ۱۰ سالگی توصیه می شود مگر اینکه افت قابل توجه کارکرد ریه مطرح باشد.
تقسیم بندی دیگر اسکولیوز بر اساس برگشت پذیر (کوتاه بودن یکی از اندام های تحتانی، بد ایستادن و غیره) و یا برگشت ناپذیر بودن تعریف می شد که اخیرا مورد توجه نمی باشد.
نکته) در انواع اسکولیوز ایدیوپاتیک تزریق دیسپورت (یا همان بوتاکس سابق) توسط متخصص طب فیزیکی و توانبخشی در برخی عضلات پشت و اطراف ستون فقرات به همراه آموزش ورزش های تخصصی به خصوص در کنار بیوفیدبک می تواند کمک کننده باشد.
نکته) کلیه بیماران اسکولیوتیک ابتدا باید توسط متخصص طب فیزیکی و توانبخشی ویزیت شوند و از نظر میزان انحنا (curvature)، عوامل زمینه ای، عوارض جانبی و پیش آگهی بررسی دقیق بشوند و سپس برای پیشگیری از پیشرفت، درمان غیرجراحی و پروتکل توانبخشی برنامه ای تنظیم شود و احیانا در صورت لزوم به جراح ستون فقرات ارجاع داده شود.
مطالب مرتبط: (کلیک کنید) بیماریهای ستون فقرات کمری ورزش درمانی در اسکولیوز بریس و ارتوزهای درمانی در اسکولیوز توانبخشی بعد از عمل جراحی ستون فقرات